وزن شعر

وزن در شعر عبارت است: از نظمی در اصوات گفتار،مثل وزن شعر فارسی كه بر مبنای كمیت هجاها یعنی نظم میان هجاهای كوتاه و بلند است.

 

عروض علمی است كه قواعد تعیین اوزان شعر (تقطیع) و طبقه بندبی اوزان را، از نظر جنبه ی نظری و علمی به دست می دهد.(وزن شعر فارسی نوشته ی دكتر پرویز خانلری 1337ص 13)

 

واحد وزن:واحد وزن در شعر فارسی و بسیاری از زبان های دیگر مصراع است لذا وزن هر مصراع شعر در این زبان ها نمودار وزن مصرا ع های دیگر است، و وقتی شاعر مصراع اول را سرود به ناچار بقیه مصراع ها را در همان وزن باید بسراید.

 

واحد وزن در شعر عرب بیت است.

 

قواعد تعیین وزن

 

برای تعیین وزن یك شعر چهار قاعده باید در نظر گرفت:

 

1) درست خواندن شعر و درست نوشتن آن

 

طاعت آن نیست كه بر خاك نهی پیشانی صدق پیش آر كه اخلاص به پیشانی نیست

 

را وقتی درست بخوانیم (طاعت آن) به صورت (طاعتان) تلفظ میشود. در تعیین وزن شعر باید خط را تا ممكن است به صورت ملفوظ نزدیك كرد این خط ،خط عروضی نام دارد.در نوشتن شعر به خط عروضی رعایت چند نكته لازم است:

 

1)اگر در فصیح خواندن شعر همزه ی آغاز هجا (وقتی قبل آن صامتی باشد)تلفظ نشود در خط نیز همزه را باید حذف كرد چنان كه در شعر فوق (طاعت آن) با حذف حمزه به صورت (طاعتان) تلفظ می شود

 

2)در خط عروضی باید حركات(مصوت های بلند) گذاشته شود(حركاتی مانند مصوت بلند همیشه دومین حرف هجا است). كلماتی مانند (تو) (دو) به صورتی تلفظ میشوند باید نوشته شوند

 

3)حروفی كه در خط هست اما به تلفظ در نمی آید در خط عروضی حذف میشود. مانند(خویش) كه به این صورت نوشته می شود( خیش)

 

4)قبلا گفتیم كه مصوت دومین حرف هجا است لذا حروف (و) (ا) وقتی دومین حرف هجا است مصوت هستند و دو حرف به حساب می اید به عنوان مثال (سار)

 

5)حرفی كه به صورت مشدد تلفظ شود باید به صورت دو حرف نوشته شود مانند عزت كه باید به صورت عززت نوشته شود

 

2) تقطیع هجایی: یعنی تجزیه ی شعر به هجا ها و اركان عروضی و نخست تقیع هجایی می پردازیم و سپس به تقطیع به اركان.

 

منظور از تقطیع هجایی مشخص كردن هجاهایی شعراعم از كوتاه،بلند و كشیده است.برای این كار ابتدا باید هجاهای شعر را به دقت جدا،و مرز هر هجا را با خط عمودی كوتاهی مشخص كرد مانن شعر زیر:

 

م/رن/جان/د/لم/را/ك/این/مر/غ/وح/شی

 

ز/با/می/ك/بر/خا/ست/مش/كل/ن/شی/ند

 

سپس علامت هر هجا زیر آن آورده می شود یعنی زیر:

 

 الف)هجای دو حرفی (كوتاه) علامت u

 

ب)هجای سه حرفی(بلند) علامت-

 

ج)هجای چهار حرفی یا پنج حرفی (كشیده)-u

 

هجای پایانی اوزان شعر فارسی همیشه بلند است و اگر به جای آن هجای كشیده یا كوتاه بیاید حكم هجای بلند را دارد.حال شعرفوق را، علامت هر هجا را زیر آن میگذاریم:

 

مu/رن-/جان-/دu/لم-/را-/كu/این-/مر-/غu/وح-/شی-

 

زu/با-/می-/كu/بر-/خا-/ستu/مش-/كل-/ن u/شی-/ند-

 

3)تقطیع به اركان:پس از تقطیع هجایی می بینیم كه علامت های هجاها دارای نظم خاصی هستند،فی المثل اگر در هجاهای هر مصراع شعر فوق دقت كنیم، نظمی در آن میبینیم،نظمی تكراری (اگر تكرارنبود متناوب می گویند) به این صورت كه اگرآنها را سه تا سه تا جدا كنیم در میابیم كه هر مصرع از تكرار چهار بار (u--) تشكیل شده است :u/--u/--u/--u--

 

اگر شعر: ای ساربان آهسته ران كارام جانم می رود  

 

وان دل كه با خود داشتم با دل ستانم می رود

 

را تقطیع هجایی كنیم به این صورت در میاید:

 

ای-/سا-/رu/بان-/آ-/هس-/تu/ران-/كا-/را-/مu/جا-/نم-/می-/رu/ود-

 

هجاهای هر مصرع شعر فوق را اگر سه تا سه تا جدا كنیم نظمی در آن نمیبینیم ولی اگر چهارتا چهار تا جدا كنیم نظم آن ها اشكار میشود، به این صورت كه از تكرار چهار بار (--u--/-u--/-u--/-u-) تشكیل شده است.در جدا كردن هجاها باید دقت كافی را به كار برد زیرا اگر در جدا كردن هجاها اشتباه رخ دهد نظم شعر به هم میریزد.

 

حال اگر وزن شعر مرنجان دلم را كه این مرغ وحشی را ببینیم متوجه می شویم كه یك هجای كوتاه و دو هجای بلند چهار بار،تشكیل شده است،آسانتر این است كه بگوییم از چهار بار مثلا((ت تن تن)) یا (ددم دم) درست شده است. و بگوییم شعر فوق بر وزن (ددم دم ددم دم ددم دم ددم دم )است.از طرفی چون در صرف زبان عرب همه ی كلمات را با فعل می سنجد در عروض عربی و فارسی،هم وزن هجاهای جدا شده ی هر مصراع را(كه نمایانگرنظم وزن هستند) از فعل ساخته اند فی المثل(فعولن) را هم وزن(u---) آورده اند و لذا شعر فوق بر وزن(فعولن فعولن فعولن فعولن) می شود.و به جای (---) مفعولن ساخته شده است و به همین دلیل قالب های دیگر ساخته شده است.

 

مهم ترین اركان عروضی فارسی 19 تاست كه عبارت اند از:

 

الف) اركانی كه در آغاز و میان و پایان مصراع می آیند:

 

1) فاعلاتن= -U--

2) فاعلن= -U-

3)مفاعیلن= U---

4)فعولن= U--

5)مستفعلن= --U-

6)مفعولن= ---

7)فعلاتن= UU--

8)فعلن= UU-

9)مفاعلن= U-U-

10)مفتعلن= -UU-

11)فع لن=(فاعلن) --

ب)اركان غیر پایا

وزن شعر...